Avercamp: Nieuwe details in de vrieskou

Hier was een groepje verticale okergele lijntjes te zien. Aanvankelijk interpreteerde restaurator Johanneke Verhave dit als een pluk riet, maar opeens werd het haar duidelijk dat hier een galgenveld was geschilderd. Er lijken wel tien lijken te hangen. Ook werd duidelijk dat er verschillende figuren staan te kijken naar het galgenveld en dat de drie paardenkoetsen daar zelfs als een attractie langs rijden. Deze vondst kan ook helpen bij het lokaliseren van de plek die Avercamp schilderde met dit ijsgezicht. In veel schilderijen schilderde Avercamp een galgenveld, iets wat zich typisch buiten de stadsmuren bevond.

Ingrijpende behandeling

Restaurator Johanneke Verhave: “De behandeling van het schilderij was ingrijpend, niet alleen vanwege de impact in helderheid na verwijdering van de oude vernislaag, maar ook aangezien er veel meer was geretoucheerd in het verleden dan door de dikke vernislaag herkenbaar was. Met de keuzes die tijdens het retoucheren zijn gemaakt is het schilderij nu weer vele malen dichter bij de manier waarop het door Avercamp bedoeld was”.

In de eerste stap van de restauratie zijn de voor- en de achterzijde van het schilderij door de restauratoren behandeld. Er is gestart met de achterzijde waar in het verleden een zogenaamde parkettering is aangebracht om het houten paneel vlak te houden. De latten daarvan moeten echter kunnen bewegen en dit was niet meer het geval. De eerste stap van de restauratie was daarom het deblokkeren van de parkettering om de spanning op het paneel te verminderen.

Vernisafname en retouches

Daarna volgde de behandeling van de voorzijde. Het schilderij had een zeer oude, dikke en verkleurde vernislaag die de restaurator heeft verwijderd. Na verwijdering bleken de kleuren enorm aan helderheid te winnen. Helaas bleek ook dat er in het verleden al meer verf van de voorstelling was verdwenen dan voor de vernisafname kon worden ingeschat. De restaurator moet dan overgaan tot ‘retoucheren’: het terug leesbaar maken van de afbeelding door ze op een weloverwogen en minimale manier te reconstitueren.

Brabantse huik

Na de verwijdering van de vernislaag en de oude overschilderingen van originele delen ontdekte de restaurator nieuwe details in het werk. Restauratoren uit het verleden bleken zeer zorgvuldig te werk te zijn gegaan, maar bleken - bewust of onbewust - verschillende details veranderd te hebben in het schilderij. Zo waren de ijzeren krullende uiteinden van de twee paar schaatsen weggestipt en was het typische puntje van de Brabantse huik van de dame op de voorgrond weg geschilderd.

Andere figuren

Bij de behandeling van de rechterzijde van het schilderij bleek er ook iets aan de hand. Sommige figuren verdwenen, een mannetje bleek een vrouwtje en er kwamen zelfs andere figuren tevoorschijn. Ook is een figuur slechts half zichtbaar. Het lijkt er dus op dat het paneel hier is doorgezaagd, en dat het schilderij oorspronkelijk iets groter was.

Na de restauratie is het schilderij gevernist en is het werk weer ingelijst.

Kijk mee met de restauratie

We legden een aantal stappen in het restauratieproces vast in onderstaande video. Restaurator Johanneke Verhave vertelt wat er allemaal komt kijken bij zo'n grondige restauratie en voor welke keuzes ze komt te staan gedurende het proces.

Details in de vrieskou: koek en zopie

Hier schilderde Avercamp de 17de-eeuwse koek en zopie. Er liggen twee koeken op de bakplaat bij de vrouw in de grote ton en in de aardewerken pot zit een wit beslag. De vrouw op de voorgrond met de rode rok staat bij een slee met een emmer en naast haar staat drinkgerei en een rode aardewerken kan. De schaatsers kunnen bij haar terecht voor een drankje.

Details in de vrieskou: kinderen in een slee

De twee rijk aangeklede kinderen in de slee zitten er warmpjes bij, want tussen hen in staat een stoofje. Het meisje legt haar groene want op het stoofje om haar handen te warmen.

Details in de vrieskou: monogram Hendrick Avercamp

Op de slee met de twee kinderen is in grijze verf het monogram HA geschilderd: de initialen van de schilder.

Details in de vrieskou: brokken op het ijs

Vaak schilderde Avercamp ook een valpartij op zijn ijsgezichten. In dit schilderij is het niet heel prominent, maar een paartje rechts is wel onderuit gegaan. Ze zitten op het ijs en de man links lijkt naar zijn hoofd te grijpen. Zijn hoed is met de val afgegaan en ligt links van hem op het ijs.

Hendrick Avercamp en de Kleine IJstijd

Het laatste kwart van de 16de eeuw, waarin Hendrick Avercamp werd geboren, is een van de koudste periodes van de Europese geschiedenis en noemt men daarom de ‘Kleine IJstijd’. Zodra het gaat vriezen slaat de ijskoorts toe, en gaat jong en oud, arm en rijk het ijs op. Schaatsen is een enorm populaire liefhebberij. Avercamp maakt zelf ook lange schaatstochten in zijn jeugd. Hij is doof en vastbesloten om schilder te worden. In de winter schetst hij het landschap rond zijn thuisstad Kampen graag buiten zoals hij het voor zich ziet. Ook de houdingen, handelingen en interacties van de mensen op het ijs bestudeert hij goed en legt hij vast. Later, in zijn atelier, gebruikt hij die schetsen voor zijn schilderijen of werkt hij ze uit tot gedetailleerde tekeningen. Sommige figuren worden hergebruikt: ze komen vaker voor in zijn werk. Al tijdens zijn leven is Avercamp geliefd vanwege het plezier en de levenslust die de bonte gezelschappen op zijn ijsgezichten uitdrukken. Tot ver in het buitenland wordt hij beroemd om zijn winterlandschappen of ‘wintertjes’. Dankzij Avercamp wordt het ijsgezicht uiteindelijk verheven tot een zelfstandig en specialistisch genre binnen de schilderkunst.

Audiotour

Luister naar het fragment uit de audiotour van deze tentoonstelling, bij het werk van Avercamp.

Teksten: Museum Boijmans Van Beuningen | Detailfoto's: Aad Hoogendoorn