Restauratie Gudin lijst

De restauratie van de indrukwekkende, vergulde schilderijlijst stond al lang op de verlanglijst van het Maritiem Museum én van Museum Boijmans Van Beuningen: het Maritiem Museum heeft het schilderij Gezicht op de rede van Vlissingen van Théodore Gudin uit 1844 al sinds 1907 in bruikleen van Museum Boijmans. Het schilderij was tot recent gevat in een eenvoudige twintigste-eeuwse profiellijst. De oorspronkelijke, negentiende-eeuwse lijst stond ondertussen in het depot te wachten op behandeling. Op de lijst zijn versieringen toegepast die passen in de stijl uit de eerste helft van de negentiende eeuw, zoals een cannelureprofiel, palmet en kralenrand. Dat komt overeen met de datering van het schilderij (1844). Maar de hoekversieringen van de lijst, het acanthusblad en het masker passen niet in die tijd, waardoor specialisten de lijst later dateren: in de periode 1860-1880. Voor de tentoonstelling Maritieme Meesterwerken sloegen de musea de handen ineen om de enorme lijst (203 cm bij 275,7 cm) in ere te herstellen.

Wow moment

Camille Marchand werkt al meer dan 25 jaar als zelfstandig restaurator en mag grote musea zoals het Rijksmuseum tot zijn vaste klantenkring rekenen. Zijn er na zoveel jaren ervaring nog lijsten met geheimen? “Toen ik deze lijst voor het eerst in depot zag was dat een echt ‘wow’ moment. Niet zozeer vanwege de grootte of de ornamenten, maar vanwege het materiaal. De lijst was flink beschadigd, ik zag daardoor de vezelige structuur aan de binnenzijde van de ornamenten. Een vergulde lijst uit de negentiende eeuw heeft normaal gesproken een opbouw van hout, een mengsel van krijt en lijm (pâte), rode bolus en goud, maar hier was het duidelijk anders. De ornamenten waren hol, daarom dachten we in eerste instantie dat het om papier-maché ging. In de negentiende eeuw waren pulpachtige materialen voor het maken van ornamenten voor bijvoorbeeld plafonds en meubelen niet ongewoon, maar ik kom het in schilderijlijsten eigenlijk nooit tegen. Ik ken één ander exemplaar in de collectie van het Rijksmuseum in Amsterdam, dus dit is heel bijzonder.” Na een analyse van de gebruikte vezels door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bleek dat het materiaal bestaat uit een mengsel van plantenvezel (vlas), dennenhars en lijnolie. Dus geen papier-maché. Dit is interessante informatie om verder onderzoek te kunnen doen naar de productieplaats van de lijst, vermoedelijk een atelier in België of Noord-Frankrijk. 

“De restauratie van zo’n grote lijst is een flink intensieve klus,” gaat Camille verder. “Er moesten letterlijk meters worden gemaakt.” In het voorjaar vertelde hij: “Er kwam een smerige pap vanaf. De onder- en bovenregel zijn totaal verpoetst en overschilderd met een dikke laag bronsverf.” Met ‘pap’ bedoelde hij de restanten van bronsverf, die hij tijdens de restauratie verwijderde met een gel op basis van aceton. Vier weken daarvoor was hij begonnen. Camille: “Ik ben gestart met het verwijderen van een dikke laag stof en roet, met een kwastje en een speciale museumstofzuiger. Daarna heb ik alle delen die loszaten vastgezet, zodat er niet nog meer verloren zou gaan. Pas dan kun je zo’n lijst goed bestuderen. De boven- en onderregel van de lijst waren overschilderd met een bronsverf en die was enorm verkleurd. Door oxidatie was van goudglans geen sprake meer. Ik zie vaker dat de onder- en bovenregel van een lijst ‘verpoetst’ zijn, zoals we dat noemen. Vuil verzamelt zich juist op die plaatsen. Als dat op verkeerde wijze wordt schoongemaakt, is de schade moeilijk te herstellen. Als een lijst op waterbasis is verguld met bijvoorbeeld een verdunde beenderlijm, een zogenaamde poliment- of lijmvergulding, dan verdwijnt het flinterdunne bladgoud (1/7000ste van een millimeter) bij ondeskundig schoonmaken als sneeuw voor de zon.” 

Met veel geduld heeft Camille de hele overschildering verwijderd. Daarna heeft hij de beschadigingen en ontbrekende delen aangevuld met pâte. De oorspronkelijke vergulding bleek uiteindelijk nog voor circa 70% bewaard te zijn, en daarom is slechts op spaarzame plekken nieuwe vergulding aangebracht. De lijst was na volledige schoonmaak en aanvullingen al zo prachtig en indrukwekkend, dat het onnodig was elk kaal plekje aan te pakken. Bovendien: een geschiedenis van meer dan 100 jaar mag zichtbaar blijven.

Tekst: Christel van Hees

Hoor meer

Op de tentoonstelling 'Maritieme Meesterwerken' kun je gebruik maken van een gratis audiotour. Hieronder hoor je het fragment over Gezicht op de rede van Vlissingen van Théodore Gudin.