Van Professor naar Plons!
Vijf versies van een interactieve kindertentoonstelling in het Maritiem Museum Rotterdam
Geschreven door conservatoren Ron Brand en Gwen Lemmers
Groots was in museumland het nieuws dat het Maritiem Museum – toen nog ‘Prins Hendrik’ geheten – in Rotterdam een speciale kindertentoonstelling ging maken. Dat was in 1991 nog helemaal niet zo vanzelfsprekend. Tegenwoordig kun je het je haast niet meer voorstellen, want heel veel musea hebben nu tentoonstellingen, speciaal gemaakt voor kinderen.
Begin jaren ’90 van de vorige eeuw was dat nog heel anders. Spelend leren in een museum was toen nog een noviteit in Nederland.
Het begon allemaal toen de toenmalige museumdirecteur aan educator en projectleider Ineke van Klink de opdracht gaf om zich in de Verenigde Staten te laten inspireren voor een tentoonstelling waarbij kinderen spelenderwijs meer zouden leren over de maritieme wereld.
Terugblikkend zegt Van Klink: ‘de kritiek van conservatoren en docenten museologie was in die begintijd niet van de lucht. Men was bang dat het museum een pretpark zou worden. Maar toen duidelijk werd dat het bezoek aan de doe-tentoonstelling juist meer inzicht gaf in de andere exposities, viel de kritiek stil’. Zo werd Van Klink projectleider van ook de volgende twee versies van wat Professor Plons ging heten.
Inmiddels heeft het concept zijn succes bewezen en volgden meer musea. Tentoonstellingen waar kinderen al spelenderwijs leren, zijn inmiddels niet meer weg te denken uit de museumwereld. In oktober 2024 volgde inmiddels de vijfde versie van de kindertentoonstelling, die vanaf nu kortweg Plons! gaat heten. In dit artikel geven de auteurs een kort overzicht van de ontwikkeling van 33 jaar spelend leren in het Maritiem Museum.
EERSTE VERSIE: SPELEND LEREN OVER DE MARITIEME WERELD
Op 7 november 1991, precies vijf jaar na de opening van het museumgebouw aan de Leuvehaven, opende de nieuwe tentoonstelling Professor Plons op de tweede verdieping en het aangrenzende dakterras, de plek waar aanvankelijk het museumrestaurant was gevestigd. Dat verhuisde hierdoor naar de begane grond, waar het nog altijd is te vinden.
Bij Professor Plons kon ieder kind tussen de vier en veertien jaar komen experimenteren en ervaren. De kinderen deden door de interactieve opstelling kennis op over schepen, scheepvaart en maritieme basisprincipes. De opening werd destijds verricht door Professor Plons zelf, daarbij geassisteerd door zijn vrouw, mevrouw Plons.
Het openen van de tentoonstelling geschiedde niet door het doorknippen van een lint of het luiden van de scheepsbel. Nee, de professor en zijn vrouw gingen op wereldreis! Tijdens die reis leerde Professor Plons allerlei ingewikkelde dingen over scheepvaart waarover hij toen les gaf aan de universiteit van de Noordpool. Alles wat hij leerde, gebruikte hij ook voor de inrichting van zijn tentoonstelling. Het is opmerkelijk dat de Professor op 8 mei 2024 – zonder zijn vrouw, maar mét zijn vrienden – juist vertrok op wereldreis vanuit de Leuvehaven; dit als slotmoment van de vierde tentoonstellingsversie.
In de eerste versie van Professor Plons kon een kind ervaren waarom een schip blijft drijven en een draaiende schroef een schip vooruit of achteruit kan laten varen. Hoe kan het dat een onderzeeër onder water blijft en ook weer naar de oppervlakte komt? Wat is een kompas en hoe werkt het?
Op al die vragen gaf Professor Plons in die allereerste versie op een speelse manier uitleg. Het zelf ontdekken, voelen en ervaren speelden daarbij een belangrijke rol. Voor de jongere kinderen was er een supergrote wandpuzzel. Door een puzzelstuk uit de afbeelding van een stoomschip te halen, leerden ze hoe ruimtes, onderdelen en mensen op een schip heten.
Zelf bouwen kon ook. Met veertien losse onderdelen konden kinderen een boot opbouwen en inrichten. Ook werd er in die allereerste versie al gebruik gemaakt van computers. Er was een computer-zeilsimulatiespel om te leren zeilen met een Optimist en met een ander computerspel waanden de spelers zich even kapitein van een groot containerschip. In een grote waterbak op het speelterras buiten konden kinderen experimenteren met allerlei materialen die drijven of zinken en waar een schip kon worden geladen tot het net (niet) zou zinken.
VERSIE TWEE: DE HAVEN DOET ZIJN INTREDE
Vier jaar na de eerste versie, in december 1995, opende Professor Plons 2. Deze keer met twee keer zoveel doe- en ontdekdingen. Alles moest groter, mooier en nieuwer worden gemaakt, want al snel bleek dat de tentoonstelling een groot succes was. De Professor kreeg een heuse make-over en ontving de kinderen al schommelend in een echte reddingsboei en wees iedereen de weg naar de nieuwe hands-on spellen die binnen en buiten stonden opgesteld.
De tentoonstelling was nu gericht op kinderen tussen vier en twaalf jaar. De speelboot met veertien losse onderdelen bleef, maar hij lag nu wel afgemeerd aan een échte steiger. Verder was er voor de jongste kinderen een blokkenpuzzel, met zes afbeeldingen van allerlei belevenissen van Professor Plons. De oudere kinderen konden een boogbrug bouwen om er daarna natuurlijk overheen te kunnen lopen. Een ‘onderaardse’ tunnel bracht de kinderen naar voelboxen waarin allerlei voorwerpen afgetast moesten worden, die te maken hadden met de haven, de watersport en de visserij. Bijna alle zintuigen werden gestimuleerd, want bij het ‘geluidsorgel’ werden kinderen getrakteerd op maritieme geluiden. Elk geluid hoorde bij een bepaalde afbeelding. Sprong je dan met beide benen op het juiste plaatje, dan werd je letterlijk in de schijnwerpers gezet. Vier computerspellen, die alles te maken hadden met varen en schepen, stonden klaar voor de wat oudere kinderen. Daarmee konden zij kennis opdoen over de werking van een sluis, een kompas en een onderzeeër, en ervaren hoe een hovercraft als het ware boven land en water zweeft.
De buitententoonstelling op het terras was ingericht als een waar waterparadijs. Kleine en grote bassins zorgden ervoor dat op elke plek kon worden geëxperimenteerd en iets te leren viel. Bootjes konden worden geladen en gelost. Blijven ze drijven of zinken ze? Is de stabiliteit goed? Zijn ze goed geladen? Verder kon er ook naar hartenlust worden getakeld en geheven. Zo werden de spellen veel meer dan daarvoor gekoppeld aan thema’s die spelen in de haven.
DERDE VERSIE: AVONTUREN IN DE HAVEN
In juni 2003 begon Professor Plons aan zijn derde leven. Nog steeds waren kinderen van vier tot twaalf jaar de doelgroep, alleen vormde de haven nu het samenbindende element. En dit alles met als uitgangspunten handzaam, veilig en duurzaam. De Rotterdamse tekenaar en illustrator Tonio van Vugt maakte de nieuwe Professor Plons nóg jeugdiger en hipper dan de oude professor. Hij kreeg nu ook een vriend: kapitein Snoek.
Het binnengedeelte werd zelf nog groter doordat de Zwammerdamzaal erbij werd betrokken. In deze aparte ruimte was vanaf de opening van het museumgebouw in november 1986 de opbouw van een Romeins vrachtschip uit de tweede eeuw te zien. Dat was, samen met nog enkele schepen, in 1974 gevonden bij Zwammerdam. Toen het scheepshout, dat ruim twee eeuwen onder de grond had gelegen, een aparte en kostbare conserveringsbehandeling moest krijgen, bleek dat een te dure operatie. Het Zwammerdamschip verdween en is tegenwoordig te bewonderen in het Archeon in Alphen aan den Rijn.
Er werd een extra toiletgroep met speciale kindertoiletten en een ontvangstruimte voor schoolgroepen gerealiseerd, want er kwam ook een speciaal onderwijsprogramma. Gekozen werd voor leuke en begrijpelijke onderwerpen uit de haven voor kinderen. Bij binnenkomst maakten zij al kennis met allerlei schepen die in de haven komen. Op een groot scherm voeren ze voorbij en de kinderen moesten in de rol van loods in een multimediaspel aan boord van een schip klimmen.
Jonge bezoekers konden zelf varen in drie kleine scheepjes: een havenpolitieboot, een Spido-rondvaartboot en een havenboot. In bijpassende kleding konden kinderen zich dan inleven in de rol van havenpolitie, gids of stuurman. Communicatie is erg belangrijk in de haven en daarvoor was er een spel met sein- en landsvlaggen. Ook konden kinderen in een stuurhut via een marifoon contact zoeken met bijvoorbeeld kinderen in de kapiteinskajuit. Een elektrospel legde de relatie tussen producten uit het dagelijks leven en het land waar de grondstof voor dat product vandaan komt. Door producten te ruiken en te proeven kwamen ook hier meerdere zintuigen aan bod.
Laden, lossen en transporteren kwamen aan bod in het buitengedeelte. Het terras was een soort verkeerstuin, maar dan in en over de haven. Kinderen konden hier containers stapelen en deze met karretjes, die een vrachtauto, trein of schip voorstelden, vervoeren. Met hijskraantjes kon worden geladen en gelost. In stations werden de wagentjes gewogen en kwam je te weten of er misschien wel verboden goederen werden vervoerd.
VERSIE VIER: DE PROFESSOR WORDT MUSEAAL EN KRIJGT VRIENDEN
Voor de vierde editie van Professor Plons kregen projectleiders Patricia Mensinga en Rinske Jurgens – Ineke van Klink genoot inmiddels van haar pensioen – de opdracht om deze aantrekkelijke en geliefde kindertentoonstelling technisch te updaten en visueel te moderniseren. Het doe-concept, met veel aandacht voor de fantasie van kinderen, bleef ongewijzigd.
Ook de grote rol van educatie bleef onveranderd. Nieuw was dat Professor Plons een duidelijke rol kreeg in de verhaallijn. Vanaf deze versie, die in juni 2012 opende, was Professor Plons niet alleen meer de tentoonstellingsnaam, maar hij werd een centrale figuur met zijn eigen, wat vreemde karaktereigenschappen. Daarbij kreeg hij ook vrienden, multiculturele vrienden, gezien de diversiteit aan culturen die het museum bezoeken.
Maar ook omdat Plons meer meisjes moest aanspreken. Kapitein Snoek verdween, maar daar kwam Kapitein Kurk voor terug. En verder werden geïntroduceerd Sai-Ling, Mecha Mo, hond Dobber en Plons’ eeuwige vijand Schurk Scheurbuik. Ieder van deze personages kreeg zijn eigen plekje in de nieuwe haven. Kinderen konden spelen op het futuristische onderzoeksschip van de professor, de houten vissersboot van Kapitein Kurk of de hondenhokboot van reddingshond Dobber. Ze konden varen met de zeilboot van Sai-Ling, klussen in de machinekamer met de stoere Mecha Mo en iedereen bespieden vanuit de onderzeeër van Schurk Scheurbuik. Ook nieuw was de verzameling van Professor Plons die bestond uit tal van rariteiten uit de hele wereld. Voor veel kinderen betekende dit een eerste kennismaking met verzamelen en het fenomeen museum.
Kinderen konden een loodzware duikersschoen bewonderen of een prehistorische mammoetkies, maar ook voorwerpen uit de eeuwenoude collectie van het Maritiem Museum, zoals scheepsmodellen. De tentoonstelling liet het moment zien dat Professor Plons en zijn vrienden net waren teruggekeerd van een grote reis en op het punt stonden om weer te vertrekken voor een nieuw avontuur. Dan ontmoetten de kinderen ze in hun thuishaven in het Maritiem Museum, maar er moest dan nog wel van alles gebeuren voor vertrek en de kinderen konden daarbij goed helpen: schepen laden en lossen, netten binnenhalen, containers hijsen en vissen sorteren om een lekker maaltje te koken in de kombuis. De volgende reisroute moest dan nog worden uitgestippeld en er brak nog brand uit ook.
Spelenderwijs leerden kinderen alles over verschillende scheepstypen, het werken in de haven en navigeren op zee. Oudere kinderen konden ontdekken dat spullen die ze kennen uit hun eigen huis of slaapkamer van over de hele wereld per schip naar de haven worden verscheept, zoals hun spelcomputer, voedsel of nieuwe spijkerbroek. Het verhaal van Plons werd dus rijker en zijn haven was er niet alleen voor kinderen, maar ook voor hun (groot) ouders. Zij konden er even lekker zitten en koffie drinken. Alle kinderen, doeners, klimmers en klauteraars, maar ook de dromers, beslissers en denkers, kwamen aan hun trekken.
En ook aan kinderen met een handicap was gedacht. Handvatten en leuningen werden aangebracht, maar ook werd goed rekening gehouden met de capaciteiten van slechthorende en visueel gehandicapte kinderen. De Nederlandse Stichting voor het Gehandicapte Kind gaf hiervoor tal van tips en adviezen, die werden verwerkt in het ontwerp.
De ruimte werd ook zodanig ingericht dat een aantal keren per jaar evenementen en activiteiten konden worden gehouden. Dan gebeurde er iets bijzonders in de haven. Zo kwam Sinterklaas elk jaar langs bij Professor Plons. En ook op andere momenten kon de haven van Professor Plons worden ondergedompeld in een speciaal thema. Samengevat toonde de vierde versie ‘de wereld van Professor Plons’ in talrijke van facetten.
De inschatting is dat in de afgelopen decennia het museum zo’n 3.000 ouders heeft moeten helpen bij het terugvinden van hun kinderen.
VIJFDE VERSIE: PLONS!DE TOEKOMST VAN DE ZEE
In 2024, na 33 jaar en vier edities, is het de hoogste tijd geworden voor weer een nieuwe versie van de kinder- doe-tentoonstelling in het Maritiem Museum. Het werd tijd dat Professor Plons zich ging klaarmaken voor een wereldreis. Natuurlijk had de Professor wel vaker reizen gemaakt, waarbij hij onderzoek verrichte en objecten verzamelde voor zijn collectie bijzondere maritieme objecten. Maar nu was het tijd geworden voor de ultieme reis. Professor Plons nam zijn vrienden Mecha Mo, Sai-Ling, Kapitein Kurk en Dobber mee en zelfs Schurk Scheurbuik stapte ‘onopgemerkt’ aan boord.
Op 8 mei 2024 vertrokken ze en werden ze door velen uitgezwaaid. Mecha Mo startte de motor op, Kapitein Kurk bestuurde het schip en Sai-Ling hielp met het navigeren. Scheepshond Dobber genoot van het uitzicht en Schurk Scheurbuik was overal en nergens te vinden op het schip. Voor de zekerheid ging ook douanehond Doerak, van het Belasting & Douane Museum, het eerste stukje mee. Hij zag erop toe dat er geen ongewenste spullen aan boord waren.
Dit vertrek kenmerkte het einde van de vierde versie, want in de nieuwe, vijfde editie, is de Professor verdwenen. Ook in deze vijfde editie blijven spelenderwijs leren en de doelgroep tussen vier en twaalf jaar het uitgangspunt. Daarentegen is er wel een opmerkelijk verschil met voorgaande edities, namelijk het thema. Om meer aandacht te geven aan de thema’s die de samenleving vandaag de dag bezighouden, is met Plons! gekozen voor een ‘blauwer perspectief’. Dat wil zeggen: we stellen de mens niet meer centraal in deze expo, maar juist de natuur.
‘Plons! De toekomst van de zee’ wil kinderen bewust maken van de menselijke invloed op het water en hoe wij de natuur kunnen helpen met slimme innovaties. Tijdens het ontwikkelen van deze tentoonstelling kreeg het projectteam hulp van verschillende experts. Zo keken een groep kinderen van SBO De Piramide, verschillende gezinnen, leerkrachten uit het basisonderwijs, maar ook een expert uit de maritieme sector mee naar de verschillende onderdelen van de tentoonstelling. Hierin worden kinderen uitgedaagd om een boerderij op zee te bouwen. Hoe ziet die eruit en wat heb je nodig om te ‘boeren’ op het water?
En verbouwen we dan nog dezelfde groenten en houden we ook dieren op deze boerderij? De kinderen plaatsen verschillende bouwstenen op een tafel waarna een digitale projectie de zeeboerderij in ontwikkeling laat zien. Tijdens het bouwen worden ze geconfronteerd met de almaar veranderende condities op zee, want hoe zorg je voor constante energie als de windmolens stoppen met draaien als de wind gaat liggen, en bouw je niet te veel op het water waardoor de onderwaterwereld bijna geen licht meer krijgt en de dieren en planten dus verdwijnen? Alles draait om balans!
Behalve innovaties om de natuur te helpen, is ook veel inspiratie gehaald uit de natuur. Zo kunnen kinderen hun eigen natuurschip bouwen en kunnen ze ook vissen, zeesterren en andere dieren tekenen om meer leven op de zeebodem te creëren. De kracht van deze tentoonstelling is hoe tactiel en digitaal elkaar afwisselen en op elkaar inspelen, maar ook dat bijna alle spellen voor kinderen van verschillende leeftijden uitdagend zijn. Plons! tackelt ook de plastic soep door verschillende bouwstenen met elkaar te verbinden en zo veel mogelijk plastic in een digitale waterpoel in één keer op te ruimen.
Een groot houten schip, dat ook toegankelijk is voor mindervaliden, zorgt ervoor dat kinderen aan boord hun fantasie de vrije loop kunnen geven door achter het stuurwiel te staan, hun eigen boegbeeld te maken en vlaggen te hijsen. En zien we daar nu echte schelpen, fossielen en munten in het ruim van het schip? Want behalve dat kinderen hier spelenderwijs leren hoe we beter kunnen samenwerken met de natuur is en blijft Plons! natuurlijk ook een onderdeel van het Maritiem Museum! Aan de hand van een aantal vitrines worden kinderen in aanraking gebracht met het concept van collectie en voorwerpen. Een model van installatieschip Orion van het bedrijf DEME is speciaal hiervoor gemaakt.
En hoe zit het dan met het buitenterras? Dat krijgt een facelift, maar de geliefde spellen als kranen bedienen en het sjouwen met zakken en kruiwagens, zoals uit de vorige versies, blijven bestaan. Als slotstuk van de expositie kunnen de kinderen een ruimte in waar ze omgeven zijn door het onderwaterleven, zowel direct onder het oppervlak als in de diepzee. De immersieve installatie van het bedrijf Design I/O is speciaal gebouwd voor Plons! De kinderen kunnen zich hier verwonderen over de prachtige wereld onderwater en kunnen deel uitmaken van die wereld door bruinwieren te laten groeien en zich te verplaatsen in een kwal, waarmee mens en natuur één worden.
Het terras met het buitengedeelte van Professor Plons was vanaf het begin een succes. Een van de mooiste voorbeelden van de impact is dat ingeschat wordt dat zo’n 5% van alle opa’s zelf niet mee terug wil naar huis.
CONCLUSIE
Door de tijd heen onderging Professor Plons, niet alleen als tentoonstelling, maar ook als figuur, een flinke gedaantewisseling. In de vormgeving werd de professor van een ietwat sullige, kale man met een strikje en een knijpbrilletje, een fris getekende stripfiguur. Hij verloor zijn snorretje en kreeg een kort baardje. Hij verloor zijn vrouw, maar kreeg daarvoor verschillende vrienden terug. Nog altijd gaat het bij de kindertentoonstelling om experimenteren, ervaren en ontdekken, alleen nu over hedendaagse en actuele thema’s met meer oog voor de natuur, zoals klimaatverandering, de energietransitie en de plastic soep. De scheepvaart en de haven worden daarbij niet vergeten.
De tentoonstelling neemt een niet meer weg te nemen plaats in, niet alleen in het Maritiem Museum, maar ook in heel Rotterdam. Velen zijn opgegroeid met en kennen Plons! In de loop van de jaren zijn veel kinderen spelend komen leren bij Plons, in schoolverband of met het gezin. De kinderen van toen zijn nu volwassen. Uit eigen ervaring weten ze hoe leuk en leerzaam Plons was en nemen nu hun eigen kinderen ook weer mee. Voor veel bezoekers is Plons de belangrijkste reden voor het museumbezoek. Hopelijk kan de tentoonstelling weer mee voor de komende jaren!
Dit artikel is verschenen in De Blauwe Wimpel van november 2024.
